હંટ બ્રધર્સના ચાંદીના સટ્ટાના પડઘા આજના નાણાકીય બજારોમાં, ચેતતા નર સદા સુખી

અમદાવાદ, 30 મેઃ સોના-ચાંદી બજારમાં કામકાજ કરનાર હંટ બ્રધર્સના સટ્ટાથી અજાણ હોય એવું બની જ ન શકે. આ બે અબજોપતિ ભાઈઓ કોઇ સામાન્ય વેપારી ન હતા! ૧૯૭૦ ના દાયકાના અંતનો સમય હતો, ટેક્સાસના બે ઓઇલ ક્ષેત્રે નામના ધરાવનાર ઉદ્યોગપતિઓએ ચાંદી બજારને ચગાવવાનું બીડું ઝડપ્યું. માત્ર એક મહિનામાં જ ભાવમાં ૪૦૦%નો વધારો થયો. ત્યારબાદ જે બન્યું તે નાણાકીય ઇતિહાસની સૌથી જંગલી તેજી અને ધમાલની વાર્તાઓમાંની એક હતી – જેના વિશે રોકાણકારો આજે પણ વાત કરે છે. નેલ્સન બંકર હન્ટ અને વિલિયમ હર્બર્ટ હન્ટ સરેરાશ વેપારીઓ નહોતા. તેઓ ટેક્સાસના તેલ-અબજપતિ હતા, અમેરિકાના સૌથી ધનિક પરિવારોમાંના એકના વારસદાર હતા. તેઓ વધુને વધુ કમાવા ઇચ્છતા હતા અને તેમનો વિચાર પણ સરળ હતો. ફુગાવો વધી રહ્યો હતો અને હન્ટ ભાઈઓને ડર હતો કે યુએસ ડોલર તૂટશે. જો ડોલર નબળો પડે, તો રોકાણકારો સોના અને ચાંદી જેવી ધાતુઓ તરફ વળશે, જેના કારણે તેમની કિંમતો વધુ વધશે. સોનું મોંઘું હતું, જ્યારે ચાંદી વધુ સસ્તી, આ વિકલ્પ તેમને સારો લાગ્યો. પોતાની વિપુલ સંપત્તિ સાથે, હન્ટ ભાઈઓએ મોટા પ્રમાણમાં ચાંદી ખરીદવાનું શરૂ કર્યું. તેઓએ ફિઝીકલી ચાંદી ખરીદી અને તેનો વેરહાઉસમાં સંગ્રહ કર્યો. ભાવ ઊંચકવા વધુમાં, તેઓએ ચાંદી વાયદામાં ખરીદી શરૂ કરી.પરિણામે તેમને પછીની તારીખે વધુ ચાંદી ખરીદવાનો અધિકાર મળ્યો.

સામાન્ય રીતે વાયદાના સોદા કેશ સેટલ થાય છે. વેપારીઓ સામાન્ય રીતે ધાતુની ડિલિવરી લેતા નથી. પરંતુ, હન્ટ ભાઈઓએ અલગ રીતે વિચાર્યું. તેઓએ કરારોને કેશમાં સેટલ કરવાને બદલે ચાંદીની ડિલિવરી લેવાનો વિકલ્પ પસંદ કર્યો. આ પગલાથી બજારમાં ચાંદીની મોટી અછત સર્જાઈ.

અન્ય ખરીદદારો માટે હવે ઓછી ચાંદી ઉપલબ્ધ હોવાથી, ભાવ ઝડપથી વધવા લાગ્યા. જ્યારે ચાંદીના ભાવ $11 થી $50 પ્રતિ ઔંસ સુધી વધ્યા, ત્યારે આ ભાઈઓ પાસે વધુ ચાંદી ખરીદવા માટેની રોકડ ખતમ થઈ ગઈ. પરંતુ તેનાથી તેઓ હતાશ થયા નહીં. તેમના પરિવારના નામ સાથે, તેઓ ઓછા વ્યાજ દરે સરળતાથી લોન મેળવી શક્યા. ત્યારબાદ તેઓએ મધ્ય-પૂર્વના કેટલાક શ્રીમંત રોકાણકારોને તેમની સાથે ચાંદીના સટ્ટામાં જોડાઇ જવા સમજાવ્યા. તેમની પાસે વધુ પૈસા હોવાથી, તેઓએ પણ વધુ ચાંદી ખરીદી. આનાથી શોર્ટ-સેલર્સ પર દબાણ આવ્યું જેમણે શરત લગાવી હતી કે ચાંદીના ભાવ ઘટશે. શોર્ટ-સેલર્સે ચાંદી ઉછીની લીધી હતી અને તેને વર્તમાન ભાવે વેચી દીધી હતી, તેઓ અપેક્ષા રાખતા હતા કે તેઓ પાછળથી ઓછી કિંમતે (ધારી રહ્યા છીએ કે ભાવ ઘટશે) તેને ધિરાણકર્તાને પરત કરતા પહેલા પાછી ખરીદી શકશે.

જેમ જેમ ભાવ વધતા ગયા, તેમ તેમ આ શોર્ટ-સેલર્સે વધતા ભાવે ચાંદી ખરીદીને પોતાની પોઝીશનનેકવર કરી લેવી પડી. તેમની ખરીદવાની ઉતાવળને કારણે ચાંદીના ભાવ ઓર વધુ ઉંચા ગયા. હન્ટ બ્રધર્સ ટોચ પર 200 મિલિયન ઔંસથી વધુ ચાંદીના માલિક હતા. તે સમયે તેમની હોલ્ડિંગ $4.5 બિલિયનની હતી – આજના નાણાંમાં લગભગ $15 બિલિયન.

પરંતુ તેમની સફળતા ટકી ન શકી. નિયમનકારોએ આ પગલાને ચાંદીના બજારમાં ચાલાકી કરવાના પ્રયાસ તરીકે જોયું. યુએસ સરકાર ખુશ ન હતી, ખાસ તો મધ્ય પૂર્વના રોકાણકારો તેમાં સામેલ હતા, એટલા માટે. થોડા વર્ષો પહેલા, તેલ ઉત્પાદક દેશોએ તેલના ભાવ વધારીને ઊર્જા કટોકટી ઉભી કરી હતી, જેનાથી યુએસ અર્થતંત્રને નુકસાન થયું હતું.

જવાબમાં, નિયમનકારોએ દખલ કરી અને નવા નિયમોને કારણે માર્જિન પર ચાંદીના વાયદા ખરીદવાનું કોઈપણ માટે મુશ્કેલ બન્યું (ઉધાર લીધેલા પૈસાનો ઉપયોગ કરીને સટ્ટો કરવાનું).

હન્ટ બ્રધર્સ હવે પહેલા જેટલી ચાંદી ખરીદી શકતા નહોતા.

દરમિયાન, શોર્ટ-સેલર્સે ચાંદીના ભાવ ઘટશે એવી ધારણાએ મંદીના વધુ દાવ લગાવવાનું ચાલુ રાખ્યું. અચાનક જ  હન્ટ ભાઈઓ ફસાઈ ગયા અને ભાવ ઘટવા લાગ્યા. બ્રોકર્સે હન્ટ ભાઈઓને તેમના નુકસાનની ચૂકવણી કરવા માટે માર્જિન તરીકે વધુ પૈસા આપવાનું કહ્યું.

તેઓ શરૂઆતમાં તો આ માર્જિન કોલ્સને પૂર્ણ કરવા માટે પૈસા ઉછીના લઈ શક્યા હતા. જોકે, ફેડરલ રિઝર્વે ટૂંક સમયમાં બેંકોને સટ્ટાકીય હેતુઓ માટે ધિરાણ આપવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો. વધુ ક્રેડિટ ઉપલબ્ધ ન હોવાથી, હન્ટ ભાઈઓ તેમની જવાબદારીઓ પૂર્ણ કરી શક્યા નહીં. 27મી માર્ચ, 1980 – “સિલ્વર ગુરુવાર” તરીકે ઓળખાય છે – તે દિવસે તેઓ પહેલી વાર તેમની બાકી જવાબદારીઓ ચૂકી ગયા.

ચો-તરફ ગભરાટ ફેલાયો. ચાંદીના ભાવ $11 પ્રતિ ઔંસ સુધી તૂટી ગયા. હન્ટ ભાઈઓએ અબજો ગુમાવ્યા. તેમને ટેકો આપતી બેંકો અને બ્રોકરેજ હાઉસિસને પણ ભારે નુકસાન થયું. તેમાંથી કેટલીક નાદાર થઈ ગઈ. સરકારે તેમની ગેરંટી આપવાનો પણ ઇનકાર કર્યો. હન્ટ ભાઈઓને બેંકો અને કંપનીઓના કન્સોર્ટિયમ પાસેથી ખાનગી બેલઆઉટની વ્યવસ્થા કરવી પડી. પાછળથી તેમને કોંગ્રેસ સમક્ષ ધકેલી દેવામાં આવ્યા, દંડ ફટકારવામાં આવ્યો અને તેમની ચાંદીની હોલ્ડિંગ્સ વેચવાની ફરજ પડી. તેમની ચાંદીની સ્થિતિને મુક્ત કરવામાં અને તેમના દેવાની પતાવટ કરવામાં તેમને એક દાયકાથી વધુ સમય લાગ્યો. ભલે તેઓ અબજોપતિના દરજ્જામાંથી ફેંકાઇ ગયા, છતાં મોટાભાગના માપદંડો અનુસાર તેઓ હજુ પણ શ્રીમંત હતા.

હન્ટ બ્રધર્સના ચાંદીના સટ્ટાનું આ પ્રકરણ સોના-ચાંદીના ઇતિહાસની સૌથી રોમાંચક વાર્તા છે – અને જ્યારે લોભ અને લીવરેજ નિયંત્રણ બહાર નીકળી જાય છે ત્યારે શું થાય છે તેની ચેતવણી આપતી આ વાર્તામાંથી સટોડિયાઓએ ધડો લેવા જેવો છે, પણ દારૂ કે ડ્રગ્સના નશાની જેમ જેમની નસ-નસમાં સટ્ટો વહે છે તેઓ માટે વાર્યાં ન વળે પણ હાર્યાં વળે એ કહેવત જ વધુ સાર્થક બની જાય છે.

આજની તારીખે પણ ઝડપી કમાઇ લેવાની લાહ્યમાં હન્ટ બ્રધર્સના ચાંદીન સટ્ટાના પડઘા હજુ પણ આધુનિક યુગમાં શેર, કરંસી, સોનું , ક્રિપ્ટો , કોમોડિટી બજારોમાં સાંભળવા મળે છે. પછી ભલે તે મીમ સ્ટોક્સમાં રિટેલ ઉન્માદ હોય, ક્રિપ્ટો ટોકન્સનો ઝડપી ઉછાળો અને પતન હોય, અથવા સ્મોલ-કેપ શેરો પર સટ્ટાકીય દોડ હોય – લીવરેજ,  ટોળાની માનસિકતા અને ગુમ થવાનો ભય (FOMO) નું મિશ્રણ ભાવમાં અસ્થિરતા લાવે છે. જેમ ૧૯૮૦ માં, જ્યારે હન્ટ ભાઈઓએ ચાંદીને વધારવા માટે ઉધાર લીધેલા પૈસાનો ઉપયોગ કર્યો હતો, તેમ આજના વેપારીઓ ઘણીવાર તેજીના ચક્રમાં ઝડપી વળતરની આશા રાખીને માર્જિનનો ઉપયોગ કરીને ગજા બહારની પોઝિશન લે છે. મે ૨૦૨૫માં આવીએ તો ચાંદીએ ફરી એકવાર ભારતમાં ₹1 લાખ/કિલોગ્રામનો આંકડો પાર કર્યો છે – જે નવી માંગ અને રોકાણકારોના રસનો સ્પષ્ટ સંકેત છે. ઇન્ડિયા બુલિયન એન્ડ જ્વેલર્સ એસોસિએશન (IBJA) ના જણાવ્યા અનુસાર, 999-ગ્રેડ ચાંદીનો છૂટક ભાવ પ્રતિ કિલો  રૂ. 98,492 નોંધાયો હતો. વૈશ્વિક સ્તરે, ચાંદી પ્રતિ ઔંસ $ 32.73 ની આસપાસ ટ્રેડ થઈ રહી છે, જે વર્ષની શરૂઆતથી 15% નો વધારો દર્શાવે છે. ચાંદીમાં આ લોકોને નવેસરથી રસ એટલા માટે પડ્યો છે કે આ કિંમતી ધાતુ અને ઔદ્યોગિક કોમોડિટી બંને તરીકે તેની બેવડી ભૂમિકા ભજવે છે. ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, સૌર ઉર્જા અને ઇલેક્ટ્રિક વાહનોમાં આ ધાતુના ઉપયોગથી તેની ઔદ્યોગિક માંગમાં વધારો થયો છે. ઉપરાંત આર્થિક અનિશ્ચિતતાઓ અને ફુગાવાના દબાણને કારણે સલામત-હેવન સંપત્તિ તરીકે ચાંદીનું આકર્ષણ વધ્યું છે. વિશ્લેષકો માને છે કે સોના સામે ચાંદીનું સંબંધિત ઓછું મૂલ્યાંકન વૈવિધ્યસભર પોર્ટફોલિયો માટે વ્યૂહાત્મક રોકાણ એજ આપી શકે છે.

સોના-ચાંદીના ભાવનો ગુણોત્તર ઐતિહાસિક રીતે ઊંચો રહે છે, જે મધ્યમ ગાળામાં ચાંદીના સારા પ્રદર્શનની સંભાવના દર્શાવે છે.

જોકે, રોકાણકારોએ ચાંદીની આંતરિક અસ્થિરતા અને તેની બજાર ગતિશીલતાને પ્રભાવિત કરતાં પરિબળોને ધ્યાનમાં રાખીને સાવધાની રાખવી જોઈએ. આ ઉપરાંત ફુગાવો, વ્યાજ દરો અને કોમોડિટી માંગને લગતી વૈશ્વિક અનિશ્ચિતતા પણ છે – અને આપણે એવા વાતાવરણમાં છીએ જ્યાં ભાવમાં ઝડપથી વધારો થઈ શકે છે, પરંતુ કઇ ક્ષણે કડાકો બોલશે એ કહેવું પણ આસાન નથી. હન્ટ બ્રધર્સની સિલ્વર સ્ટોરી આપણને શીખવે છે કે બજારની તેજી, ખાસ કરીને જ્યારે ઉધાર લીધેલા પૈસા દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે, ત્યારે ભાવમાં ઝડપી ફેરફાર થઈ શકે છે – ઉપર અને નીચે બંને તરફ. માટે જ રોકાણકારોએ તે જોખમને સમજવા, વધુ પડતા લોભને ટાળવા અને ઝડપી લાભ મેળવવાને બદલે લાંબા ગાળાની વ્યૂહરચના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાના મહત્વ પર ભાર મૂકવો જરૂરી ગણાય.